Αποδόμηση αφηγήματος: «Οι μαστογραφίες είναι επιβλαβείς για την υγεία των γυναικών»

Μία από τις πιο επικίνδυνες μορφές έμφυλης παραπληροφόρησης στοχεύει άμεσα την υγεία των γυναικών. Ανάμεσα στους πιο επίμονους ψευδείς ισχυρισμούς εντάσσεται αυτός που υποστηρίζει ότι οι μαστογραφίες είναι επιβλαβείς, είτε επειδή εκθέτουν τις γυναίκες σε επικίνδυνα επίπεδα ακτινοβολίας, είτε επειδή προκαλούν καρκίνο αντί να τον προλαμβάνουν, είτε επειδή αποτελούν ένα κερδοσκοπικό σχέδιο των φαρμακευτικών εταιρειών και των νοσοκομείων. Τα μηνύματα αυτά κυκλοφορούν ευρέως μέσα από αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα, ψευδο-ντοκιμαντέρ και ισχυρισμούς που παρουσιάζονται ως “φυσική ιατρική” ή “εναλλακτικές θεραπείες”. Όλα αυτά δε βασίζονται σε ιατρικά δεδομένα, αλλά στηρίζονται στην πρόκληση φόβου και δυσπιστίας. Εκμεταλλεύονται το συναισθηματικό βάρος λέξεων όπως “ακτινοβολία” και “καρκίνος” για να μετατρέψουν μια ασφαλή και σωτήρια προληπτική εξέταση σε μια υποτιθέμενη απειλή.

Η αποτελεσματικότητα του αφηγήματος βασίζεται στη συναισθηματική του δομή. Ο φόβος είναι ένα από τα πιο ισχυρά εργαλεία παραπληροφόρησης, γιατί παρακάμπτει τη λογική σκέψη. Η ιδέα ότι μια εξέταση που προορίζεται να σώσει ζωές μπορεί να προκαλεί βλάβη γεννά ανησυχία, οργή και αίσθηση αβεβαιότητας. Οι διακινητές παραπληροφόρησης παρουσιάζονται ως “γνώστες” που αποκαλύπτουν “την αλήθεια που κρύβουν οι γιατροί”, εκμεταλλευόμενοι τόσο τον φυσικό φόβο για τις ασθένειες όσο και την ήδη υπάρχουσα δυσπιστία απέναντι στους θεσμούς υγείας. Η τακτική αυτή δεν είναι νέα. Παρόμοιες στρατηγικές έχουν χρησιμοποιηθεί για να υπονομεύσουν τα εμβόλια, τα αντισυλληπτικά και τις υπηρεσίες αναπαραγωγικής υγείας, θέματα που επηρεάζουν δυσανάλογα τις γυναίκες. Η λογική πίσω από αυτά είναι πάντα η ίδια. Η διάβρωση της εμπιστοσύνης στην ιατρική και η αντικατάστασή της από “εναλλακτικές” πηγές “γνώσης”, συχνά με ιδεολογικά ή εμπορικά κίνητρα. Ακολουθούν παραδείγματα παραπληροφόρησης:

Στην περίπτωση της μαστογραφίας, τα ψευδή αφηγήματα συνδυάζουν αποσπασματικές αλήθειες με υπερβολές. Είναι αλήθεια ότι η μαστογραφία περιλαμβάνει μια πολύ μικρή δόση ακτινοβολίας, αλλά η ποσότητα αυτή είναι ελάχιστη και απολύτως εντός των ορίων ασφαλείας. Μία τυπική ψηφιακή μαστογραφία εκθέτει τη γυναίκα σε περίπου 0,28 έως 0,4 μιλισιβέρτ (mSv) ακτινοβολίας, ποσότητα αντίστοιχη με τη φυσική ακτινοβολία που δέχεται ένας άνθρωπος μέσα σε 34 έως 49 ημέρες από το περιβάλλον (ακτινοβολία υποβάθρου). Συγκριτικά, μια ακτινογραφία θώρακος αντιστοιχεί σε 0,1 mSv, ενώ μια αξονική θώρακα, σε 6,1 mSv. Η δόση αυτή είναι υπερβολικά μικρή για να προκαλέσει καρκίνο ή οποιαδήποτε μετρήσιμη βλάβη.

Αντίθετα, τα οφέλη της έγκαιρης διάγνωσης είναι τεράστια. Μεγάλες επιδημιολογικές μελέτες έχουν δείξει ότι ο προληπτικός έλεγχος με μαστογραφία μειώνει τη θνησιμότητα από καρκίνο του μαστού κατά 20 έως 40 τοις εκατό, ιδιαίτερα στις γυναίκες ηλικίας 50–69 ετών. Πιο πρόσφατες αναλύσεις, που περιλαμβάνουν δεδομένα από περισσότερες από 600.000 γυναίκες, δείχνουν ότι όσες υποβάλλονται τακτικά σε μαστογραφίες έχουν σημαντικά μικρότερη πιθανότητα να πεθάνουν από καρκίνο του μαστού σε σχέση με όσες δεν εξετάζονται.

Πέρα από τη μείωση της θνησιμότητας, η μαστογραφία έχει μετρήσιμα οφέλη και στην ποιότητα ζωής. Οι καρκίνοι που εντοπίζονται μέσω προληπτικού ελέγχου είναι συνήθως μικρότεροι, λιγότερο επιθετικοί και σε αρχικό στάδιο κατά τη διάγνωση. Σύμφωνα με στοιχεία του European Commission Initiative on Breast Cancer, περίπου το 60 τοις εκατό των καρκίνων που εντοπίζονται μέσω μαστογραφίας ανιχνεύονται σε στάδιο Ι, σε σύγκριση με λιγότερο από 30 τοις εκατό μεταξύ των γυναικών που προσέρχονται με συμπτώματα. Οι πρώιμες διαγνώσεις απαιτούν συχνά λιγότερο επεμβατικές θεραπείες, όπως διατήρηση του μαστού αντί για μαστεκτομή, και συνοδεύονται από ποσοστά πενταετούς επιβίωσης που ξεπερνούν το 95 τοις εκατό. Η έγκαιρη ανίχνευση μειώνει επίσης την ανάγκη για χημειοθεραπεία και τον κίνδυνο υποτροπής ή μόνιμης αναπηρίας. Με απλά λόγια, η μαστογραφία δεν σώζει μόνο ζωές, αλλά προστατεύει και από άλλα αρνητικες συνέπειες του καρκίνου.

Η παραπληροφόρηση συχνά διαστρεβλώνει τις επιστημονικές ανακαλύψεις. Όταν οι ειδικοί αναφέρουν κινδύνους όπως τα ψευδώς θετικά αποτελέσματα, την υπερδιάγνωση ή το άγχος των επανελέγχων, αυτοί που παραπληροφορούν παρουσιάζουν αυτά τα ζητήματα ως απόδειξη ότι η ίδια η εξέταση είναι επικίνδυνη ή ξεκάθαρη απάτη. Στην πραγματικότητα, οι παράμετροι αυτές αναγνωρίζονται και περιγράφονται ξεκάθαρα στις επίσημες κατευθυντήριες οδηγίες. Τα ψευδώς θετικά αποτελέσματα εμφανίζονται σε περίπου 7 έως 12 τοις εκατό των μαστογραφιών, αλλά οι περισσότερες επανεξετάσεις είναι μη επεμβατικές και οι ψυχολογικές επιπτώσεις είναι συνήθως περιορισμένες όταν οι γυναίκες είναι σωστά ενημερωμένες. Επίσης το συναισθηματικό κόστος ενός ψευδώς θετικού αποτελέσματος αντισταθμίζεται από τα οφέλη της έγκαιρης διάγνωσης.

Η υπερδιάγνωση είναι ένα σύνθετο ζήτημα. Πρόκειται περιπτώσεις όγκων οι οποίοι δεν θα προκαλούσαν ποτέ συμπτώματα ή θάνατο στο άτομο αλλά εντοπίζονται κατά τον προσυμπτωματικο έλεγχο. Ορισμένοι όγκοι μπορεί να εξελίσσονταν πολύ αργά, αλλά εκτιμάται ότι αυτό αφορά το 1 έως 10 τοις εκατό των περιπτώσεων. Εντούτοις, επειδή εντοπίζεται με την εξέταση, αντιμετωπίζονται με τις ίδιες επεμβατικές θεραπείες όπως και οι επιθετικοί καρκίνοι (π.χ. χειρουργείο, ακτινοβολία, χημειοθεραπεία). Αυτό οδηγεί σε υπερθεραπεία, με περιττές ιατρικές παρεμβάσεις, ψυχολογική επιβάρυνση και πιθανές παρενέργειες χωρίς πραγματικό όφελος. Αυτά δεν είναι δεδομένα που αποκρύπτονται, αλλά αποτελούν μέρος μιας διαφανούς, τεκμηριωμένης επιστημονικής συζήτησης.

Η διεθνής ιατρική συναίνεση είναι ξεκάθαρη. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η Διεθνής Υπηρεσία Έρευνας για τον Καρκίνο έχουν επιβεβαιώσει ότι τα οργανωμένα προγράμματα προληπτικού ελέγχου με μαστογραφία μειώνουν ουσιαστικά τη θνησιμότητα από καρκίνο του μαστού. Η U.S. Preventive Services Task Force συνιστά μαστογραφικό έλεγχο κάθε δύο χρόνια για γυναίκες ηλικίας 40 έως 74 ετών, ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσω του European Commission Initiative on Breast Cancer προτείνει πληθυσμιακό έλεγχο για γυναίκες 50 έως 69 ετών, με έμφαση στην ενημερωμένη συναίνεση και στη διασφάλιση ποιότητας. Το 2023, ο ΠΟΥ στο πλαίσιο της Global Breast Cancer Initiative υπογράμμισε ότι η έγκαιρη ανίχνευση μέσω μαστογραφίας είναι καθοριστική για την επίτευξη του στόχου μείωσης της παγκόσμιας θνησιμότητας από καρκίνο του μαστού κατά 2,5 τοις εκατό ετησίως έως το 2040. Πολλές εθνικές αρχές, μεταξύ αυτών και το ελληνικό πρόγραμμα προληπτικού ελέγχου “Φώφη Γεννηματά”, ευθυγραμμίζονται με αυτά τα διεθνή πρότυπα.

Οι επιθέσεις κατά της μαστογραφίας δεν αφορούν μόνο την επιστήμη, αλλά αφορούν και την εμπιστοσύνη στην επιστήμη και το φύλο. Η παραπληροφόρηση για θέματα υγείας στοχεύει δυσανάλογα τις γυναίκες, επειδή η αναπαραγωγική και προληπτική υγεία συνδέεται με πολιτισμικά και συναισθηματικά φορτισμένα ζητήματα. Ο ισχυρισμός ότι οι μαστογραφίες βλάπτουν τις γυναίκες επαναλαμβάνει ιστορικά αφηγήματα περί ιατρικής εκμετάλλευσης ή αδιαφορίας προς το γυναικείο σώμα. Αν και υπάρχουν βάσιμες συζητήσεις για τον σεξισμό στην ιατρική, η παραπληροφόρηση εργαλειοποιεί αυτά τα πραγματικά ζητήματα για να καλλιεργήσει γενικευμένη δυσπιστία. Έτσι εντάσσεται σε ένα ευρύτερο φαινόμενο έμφυλης παραπληροφόρησης, που αποδυναμώνει την ικανότητα των γυναικών να λαμβάνουν ενημερωμένες αποφάσεις για την υγεία τους. Οικονομικοί και πολιτισμικοί παράγοντες εντείνουν αυτήν την ευαλωτότητα. Η διαδικτυακή “βιομηχανία ευεξίας και φυσικών θεραπειών” αποκομίζει κέρδη προωθώντας αντιεπιστημονικές εναλλακτικές αντί της τεκμηριωμένης ιατρικής.

Η αποδόμηση του αφηγήματος προϋποθέτει ενίσχυση της ενημέρωσης και της εμπιστοσύνης πριν η παραπληροφόρηση εδραιωθεί. Όταν οι γυναίκες γνωρίζουν τα πραγματικά δεδομένα, τις επιστημονικές οδηγίες και το εύρος των αποδεδειγμένων οφελών, ο φόβος χάνει τη δύναμή του. Η ακτινοβολία της μαστογραφίας είναι αμελητέα, η διεθνής επιστημονική συναίνεση σταθερή, και τα οφέλη, σε ζωές που σώζονται, σε καρκίνους που εντοπίζονται έγκαιρα και σε πόνο που αποτρέπεται, είναι ξεκάθαρα και μετρήσιμα. Η μαστογραφία παραμένει μία από τις πιο αυστηρά αξιολογημένες και ωφέλιμες προληπτικές ιατρικές πρακτικές.

Η παραπληροφόρηση ανθεί όταν λείπει το πλαίσιο. Εξηγώντας προληπτικά τα δεδομένα, τους μηχανισμούς χειραγώγησης και τη φύση αυτών των ψευδών ισχυρισμών, περιορίζουμε τη δύναμή τους. Όταν οι γυναίκες είναι σωστά ενημερωμένες, μπορούν να δουν πέρα από τον φόβο και να κατανοήσουν τι πραγματικά αντιπροσωπεύει η μαστογραφία: ένα ουσιαστικό, σωτήριο εργαλείο για την υγεία των γυναικών.