Προληπτική αποδόμηση αφηγήματος (prebunking): «Οι ποσοστώσεις και οι πολιτικές ισότητας των φύλων εισάγουν διακρίσεις εις βάρος των ανδρών»

Η αφήγηση ότι οι ποσοστώσεις και οι πολιτικές ισότητας των φύλων αδικούν τους άνδρες αποτελεί μία από τις πιο συχνές και ύπουλες μορφές έμφυλης παραπληροφόρησης στην Ευρώπη και διεθνώς. Επανεμφανίζεται περιοδικά, ιδιαίτερα σε περιόδους πολιτικών ή κοινωνικών αλλαγών, και επιχειρεί να παρουσιάσει τα μέτρα υπέρ της ισότητας ως επιθέσεις κατά των ανδρών ή ως παραβίαση της αξιοκρατίας.

Είναι σημαντικό οι αναγνώστες να γνωρίζουν από πριν ότι αυτό το αφήγημα δεν είναι απλώς μια διαφορετική άποψη. Είναι μια επικοινωνιακή τακτική που εκμεταλλεύεται την αξία της δικαιοσύνης και της αξιοκρατίας για να προκαλέσει αντίδραση και αμφιβολία. Αναγνωρίζοντας τη δομή του και κατανοώντας τα δεδομένα που την αντικρούουν, μπορούμε να μετριάσουμε την επίδρασή του προτού εδραιωθεί.

Η χρήση ποσοστώσεων φύλου έχει αναδειχθεί ως ένα σημαντικό εργαλείο στην προσπάθεια για την ισότητα των φύλων, ιδιαίτερα σε πολιτικά και εταιρικά περιβάλλοντα. Ο κύριος στόχος αυτών των ποσοστώσεων είναι να αντιμετωπιστεί η ιστορική υποεκπροσώπηση των γυναικών σε ηγετικές θέσεις. Ωστόσο, ειδικά στην Ελλάδα, το πρόβλημα είναι υπαρκτό και σύνθετο, βασισμένο εν μέρη σε βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις και παρανοήσεις.

Στην Ελλάδα, το τρέχον υπουργικό Συμβούλιο απαρτίζεται συνολικά από 62 μέλη (22 υπουργοί, 4 αναπληρωτές υπουργοί και 35 υφυπουργοί). Από αυτούς, 12 είναι γυναίκες. Στη Βουλή, από αυτές τις 300 θέσεις, 69 είναι γυναίκες βουλευτές, που αντιστοιχεί σε ποσοστό περίπου 22.9 % γυναικών. Ο αντίστοιχος μέσος όρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι 33,4% (27,8% το 2014).

Ορκωμοσία κυβέρνησης Κ. Μητσοτάκη, 23-6-2023 (Φωτογραφία: EUROKINISSI):

Στον εργασιακό τομέα, όσον αφορά την Ελλάδα, οι Ελληνίδες βρίσκονται πρώτες στους δείκτες ανεργίας, μερικής απασχόλησης και χαμηλόμισθης αμοιβής σε σχέση με τους άνδρες ίδιας ηλικίας, και παραμένουν ισχνή μειοψηφία σε θέσεις ευθύνης, διατηρώντας στην ουσία τη θέση του “ασθενούς φύλου”. Στην Ελλάδα απασχολείται το 52,4% των γυναικών. Είναι η δεύτερη χειρότερη θέση στην Ε.Ε. μετά την Ιταλία που έχει 52,3%. Οι δύο χώρες είναι οι μόνες στην Ε.Ε.-27 με ποσοστά απασχόλησης των γυναικών χαμηλότερα του 60%. Η ανεργία των γυναικών είναι σχεδόν διπλάσια από την ανεργία των ανδρών με τη διαφορά να προσεγγίζει τις 5 μονάδες (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ – Ρούλα Σαλούρου).

Στην ελληνική έννομη τάξη το ζήτημα της ισότητας, της ίσης μεταχείρισης και της απαγόρευσης των διακρίσεων στον εργασιακό χώρο ρυθμίζεται από τους νόμους 4443/2016 (εφαρμογή της ίσης μεταχείρισης), 3896/2010 (ίση μεταχείριση ανδρών και γυναικών) και το νόμο 4808/2021 για την απαγόρευση της παρενόχλησης και της βίας στον χώρο εργασίας. Ωστόσο, ο έμφυλος διαχωρισμός δεν μπορεί να αποτραπεί εάν δεν υπάρξει απαγκίστρωση από τις προκαταλήψεις που θέλουν την γυναίκα να έχει έναν ρόλο επικουρικό στην αγορά εργασίας. Αναγκαία συνθήκη είναι η αλλαγή της κουλτούρας της κοινωνίας ώστε να αντιμετωπισθούν οι μηχανισμοί που αναπαράγουν την ανισότητα σε βάρος των γυναικών. Δυστυχώς, η αντίληψη της κοινωνίας παραμένει προσκολλημένη στο δίπολο άντρας εργαζόμενου – «κουβαλητής» και γυναίκα επιφορτισμένη κυρίως με τη φροντίδα της οικογένειας. Αν και οι έμφυλες διακρίσεις στη δουλειά απαγορεύονται, στην πράξη πολύ απέχουμε από την ισότητα στους χώρους εργασίας (ΔΙΟΤΙΜΑ – Μαρίνα Φαρμακίδη).

Ο ισχυρισμός ότι οι ποσοστώσεις και οι πολιτικές ισότητας των φύλων αδικούν τους άνδρες αποτελεί μία από τις πιο διαδεδομένες μορφές έμφυλης παραπληροφόρησης στην Ευρώπη και διεθνώς. Το αφήγημα αυτό παρουσιάζει τα μέτρα ισότητας ως αδικαιολόγητες παρεμβάσεις που ευνοούν τεχνητά τις γυναίκες εις βάρος των ανδρών, υπονοώντας ότι υπονομεύουν την αξιοκρατία και την ποιότητα στη λήψη αποφάσεων. Στην πραγματικότητα, όμως, τέτοιες πολιτικές δεν καταργούν την αξιοκρατία, αλλά δημιουργούν τις προϋποθέσεις για να υπάρξει πραγματικά.

Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι οι ποσοστώσεις μπορεί να οδηγήσουν σε αντίστροφη διάκριση, υπονοώντας ότι οι άνδρες θα μπορούσαν να παραμεριστούν άδικα υπέρ των γυναικών. Ωστόσο, οι γυναίκες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν θεσμικά και πολιτισμικά εμπόδια που περιορίζουν τις ευκαιρίες τους. Οι άνδρες διαθέτουν συχνά ισχυρότερα επαγγελματικά δίκτυα, κοινωνικό κεφάλαιο και πρόσβαση σε θέσεις ευθύνης, όχι λόγω έμφυτης ανωτερότητας αλλά εξαιτίας ιστορικών ανισοτήτων που συνεχίζουν να αναπαράγονται.

Η παραπληροφόρηση που στρέφεται κατά των ποσοστώσεων λειτουργεί μέσα από τρεις βασικούς μηχανισμούς. Πρώτο, βασίζεται στην έννοια της ψευδούς και άδικης ισοδυναμίας. Δηλαδή εφόσον τα μέτρα ενισχύουν τη συμμετοχή των γυναικών, ερμηνεύονται ως αδικία για τους άνδρες. Αυτός ο ισχυρισμός παραβλέπει ότι το σημείο εκκίνησης είναι άνισο. Δεύτερο, χρησιμοποιεί επιλεκτικά παραδείγματα και περιστατικά ώστε να αμφισβητήσει τη συνολική αποτελεσματικότητα των ποσοστώσεων. Τρίτο, μετατοπίζει τη συζήτηση από τα θεσμικά δεδομένα, στη ρητορική της “αξιοκρατίας”, η οποία παρουσιάζεται ως αυτονόητη, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τα εμπόδια που δεν επιτρέπουν την ίση συμμετοχή.

Τα εμπειρικά στοιχεία καταρρίπτουν τους παραπάνω ισχυρισμούς. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), οι γυναίκες εξακολουθούν να εκπροσωπούν λιγότερο από το ένα τρίτο των ηγετικών θέσεων στα κράτη μέλη του. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η αναλογία γυναικών στα κοινοβούλια παραμένει κάτω από 35%, παρά τη συνεχή αύξηση των τελευταίων ετών. Στον επιχειρηματικό τομέα, λιγότερες από 10% των μεγάλων εταιρειών έχουν γυναίκα διευθύνουσα σύμβουλο. Τα δεδομένα αυτά δείχνουν ότι η ισότητα ευκαιριών δεν είναι αυτονόητη και πως οι ποσοστώσεις λειτουργούν ως εργαλείο εξισορρόπησης αυτής της ασυμμετρίας.

Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι οι ποσοστώσεις αποδίδουν. Μελέτες του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων (EIGE) δείχνουν ότι οι πολιτικές ποσοστώσεων οδήγησαν σε άνοδο της γυναικείας συμμετοχής στα εθνικά κοινοβούλια κατά 10 έως 15 ποσοστιαίες μονάδες μέσα σε λίγα χρόνια από την εφαρμογή τους. Παρόμοια ευρήματα παρουσιάζει η Παγκόσμια Τράπεζα, σύμφωνα με την οποία οι χώρες που εφάρμοσαν ποσοστώσεις παρατήρησαν όχι μόνο αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στη λήψη αποφάσεων, αλλά και βελτίωση σε δείκτες διακυβέρνησης, διαφάνειας και κοινωνικής εμπιστοσύνης.

Η εμπειρία χωρών όπως η Νορβηγία, η Γαλλία και η Ισπανία καταρρίπτει τον ισχυρισμό ότι οι ποσοστώσεις υπονομεύουν την ποιότητα των θεσμών ή μειώνουν τα επαγγελματικά πρότυπα. Στη Νορβηγία, όπου από το 2008 ισχύει υποχρεωτική ποσόστωση 40% για τα διοικητικά συμβούλια εισηγμένων εταιρειών, δεν παρατηρήθηκε καμία αρνητική επίδραση στα οικονομικά αποτελέσματα. Αντίθετα, η ποικιλία φύλων συνδέθηκε με καλύτερη εταιρική διακυβέρνηση, ευρύτερη διαφάνεια και πιο μακροπρόθεσμες στρατηγικές αποφάσεις.

Ανάλογα ευρήματα καταγράφονται στην πολιτική εκπροσώπηση. Η Διακοινοβουλευτική Ένωση (Inter-Parliamentary Union, IPU), ένας διεθνής οργανισμός που ιδρύθηκε το 1889 και συγκεντρώνει δεδομένα για τα εθνικά κοινοβούλια παγκοσμίως, έχει διαπιστώσει ότι η παρουσία γυναικών στο κοινοβούλιο δεν συνδέεται με μείωση της αποτελεσματικότητας, όπως υποστηρίζεται σε αφηγήματα που παραπληροφορούν. Αντίθετα, τα κοινοβούλια με υψηλότερη γυναικεία συμμετοχή τείνουν να υιοθετούν πολιτικές που αντανακλούν πιο ισορροπημένα τις κοινωνικές ανάγκες, με έμφαση σε τομείς όπως η δημόσια υγεία, η εκπαίδευση και η κοινωνική πολιτική.

Ένα κρίσιμο στοιχείο που συχνά παραγνωρίζεται είναι ότι οι ποσοστώσεις δεν εγγυώνται θέσεις ούτε αντικαθιστούν τα κριτήρια επιλογής. Εξασφαλίζουν μόνο ότι οι γυναίκες έχουν ίση δυνατότητα συμμετοχής στη διαδικασία επιλογής. Η ουσία τους δεν είναι η “επιβολή” αποτελεσμάτων αλλά η εξασφάλιση δίκαιης πρόσβασης. Η ερμηνεία τους ως “ευνοϊκής διάκρισης” είναι σκόπιμα παραπλανητική, επειδή παραβλέπει το δεδομένο ότι η αγορά εργασίας και η πολιτική αντιπροσώπευση δεν λειτουργούν ούτως ή άλλως με ίσους όρους.

Η επίμονη προβολή του αφηγήματος περί “αδικίας εις βάρος των ανδρών” εξυπηρετεί την παράταση της ανισότητας, όχι την αποκατάσταση της ισότητας. Μετατοπίζει το επίκεντρο της συζήτησης από τη θεσμική αδικία στα προσωπικά αισθήματα δυσαρέσκειας, αναπαράγοντας κοινωνική πόλωση. Πρόκειται για μια κλασική τεχνική αντιστροφής της ευθύνης, όπου η πλευρά που επί δεκαετίες είχε το πλεονέκτημα παρουσιάζεται ως θύμα.

Η προληπτική αποδόμηση αυτού του αφηγήματος προϋποθέτει την αναγνώριση της αντιστροφής της. Ένα μέτρο που σχεδιάστηκε για να μειώσει τις διακρίσεις εμφανίζεται ως μέτρο διάκρισης εναντίον των ανδρών. Η ερώτηση που χρειάζεται να τεθεί είναι, ποιο είναι το σημείο αναφοράς; Αν η “ουδετερότητα” την οποία υπερασπίζεται αυτό το αφήγημα βασίζεται σε ένα σύστημα γεμάτο προκαταλήψεις, τότε δεν πρόκειται για ουδετερότητα αλλά για διαιώνιση της ανισότητας.

Οι ποσοστώσεις και οι πολιτικές ισότητας δεν αφαιρούν ευκαιρίες από τους άνδρες. Αντιθέτως, διευρύνουν την ισορροπία και εμπλουτίζουν τη λήψη αποφάσεων με διαφορετικές εμπειρίες και οπτικές. Η ισότητα φύλων δεν είναι ιδεολογικό ζήτημα, αλλά προϋπόθεση αποτελεσματικής δημοκρατίας και βιώσιμης ανάπτυξης. Τα διαθέσιμα στοιχεία από διεθνείς οργανισμούς, όπως ο ΟΟΣΑ, η Παγκόσμια Τράπεζα, ο ΟΗΕ και η IPU, συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι οι ποσοστώσεις λειτουργούν ουσιαστικά. Δεν δημιουργούν αδικία, αλλά διορθώνουν ανισότητες. Όταν τα δεδομένα αυτά προβάλλονται έγκαιρα και με σαφήνεια, το αφήγημα περί “αντίστροφης διάκρισης” χάνει το έρεισμά του και καταρρέει.

Η πραγματική αξιοκρατία δεν είναι η απουσία κανόνων. Είναι η ύπαρξη συνθηκών που επιτρέπουν σε όλους να αξιολογούνται με τα ίδια κριτήρια. Η επίγνωση αυτής της πραγματικότητας είναι η καλύτερη άμυνα απέναντι στα αφηγήματα που προσπαθούν να εργαλειοποιήσουν την έννοια της “ισότητας” για να διατηρήσουν τις υπάρχουσες ανισότητες.