Προληπτική αποδόμηση αφηγήματος (prebunking): «Οι μαστογραφίες είναι επιβλαβείς για την υγεία των γυναικών»

Τα αναδυόμενα κύματα παραπληροφόρησης γύρω από την υγεία των γυναικών δείχνουν ότι παλαιά αφηγήματα συχνά επανεμφανίζονται με νέες μορφές, ιδιαίτερα σε περιόδους κοινωνικού άγχους ή δυσπιστίας προς τους θεσμούς υγείας. Ο ισχυρισμός ότι οι μαστογραφίες είναι επιβλαβείς για την υγεία των γυναικών έχει κυκλοφορήσει επανειλημμένα στο διαδίκτυο και, παρότι έχει διαψευστεί επανειλημμένα, επανέρχεται κάθε φορά που αναζωπυρώνεται η δημόσια συζήτηση γύρω από την ασφάλεια των ιατρικών εξετάσεων, την επιρροή της φαρμακοβιομηχανίας ή την αντιμετώπιση του γυναικείου σώματος από την ιατρική. Θα επιχειρήσουμε να εξηγήσουμε τους μηχανισμούς της συναισθηματικής απήχησης αυτού του αφηγήματις και να προσφέρουμε τεκμηριωμένες πληροφορίες που αποδυναμώνουν την επίδρασή του πριν εξαπλωθεί ξανά.

Τα αφηγήματα κατά της μαστογραφίας

Μία από τις πιο επικίνδυνες μορφές έμφυλης παραπληροφόρησης στοχεύει άμεσα την υγεία των γυναικών. Ανάμεσα στους πιο επίμονους ψευδείς ισχυρισμούς εντάσσεται αυτός που υποστηρίζει ότι οι μαστογραφίες είναι επιβλαβείς, είτε επειδή εκθέτουν τις γυναίκες σε επικίνδυνα επίπεδα ακτινοβολίας, είτε επειδή προκαλούν καρκίνο αντί να τον προλαμβάνουν, είτε επειδή αποτελούν ένα κερδοσκοπικό σχέδιο των φαρμακευτικών εταιρειών και των νοσοκομείων. Παράλληλα, προβάλλουν το ζήτημα της υπερδιάγνωσης, ως “απόδειξη” για την αποτυχία τους.

Γιατί τα αφηγήματα βρίσκουν γόνιμο έδαφος

Η αποτελεσματικότητα του αφηγήματος βασίζεται στη συναισθηματική του δομή. Ο φόβος είναι ένα από τα πιο ισχυρά εργαλεία παραπληροφόρησης, γιατί παρακάμπτει τη λογική σκέψη. Η ιδέα ότι μια εξέταση που προορίζεται να σώσει ζωές μπορεί να προκαλεί βλάβη γεννά ανησυχία, οργή και αίσθηση αβεβαιότητας. Οι διακινητές παραπληροφόρησης παρουσιάζονται ως “γνώστες” που αποκαλύπτουν “την αλήθεια που κρύβουν οι γιατροί”, εκμεταλλευόμενοι τόσο τον φυσικό φόβο για τις ασθένειες όσο και την ήδη υπάρχουσα δυσπιστία απέναντι στους θεσμούς υγείας. Η τακτική αυτή δεν είναι νέα. Παρόμοιες στρατηγικές έχουν χρησιμοποιηθεί για να υπονομεύσουν τα εμβόλια, τα αντισυλληπτικά και τις υπηρεσίες αναπαραγωγικής υγείας, θέματα που επηρεάζουν δυσανάλογα τις γυναίκες. Η λογική πίσω από αυτά είναι πάντα η ίδια. Η διάβρωση της εμπιστοσύνης στην ιατρική και η αντικατάστασή της από “εναλλακτικές” πηγές “γνώσης”, συχνά με ιδεολογικά ή εμπορικά κίνητρα.

Τα κανάλια διάδοσης

Τα μηνύματα αυτά κυκλοφορούν ευρέως μέσα από “εναλλακτικές” ιστοσελίδες, αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα (κυρίως Facebook), ψευδο-ντοκιμαντέρ (κυρίως YouTube) και ισχυρισμούς που παρουσιάζονται ως “φυσική ιατρική” ή “εναλλακτικές θεραπείες”. Όλα αυτά δε βασίζονται σε ιατρικά δεδομένα, αλλά στηρίζονται στην πρόκληση φόβου και δυσπιστίας. Εκμεταλλεύονται το συναισθηματικό βάρος λέξεων όπως “ακτινοβολία” και “καρκίνος” για να μετατρέψουν μια ασφαλή και σωτήρια προληπτική εξέταση σε μια υποτιθέμενη απειλή. Αυτά τα αφηγήματα κυκλοφορούν εδώ και πολλά χρόνια και ανακυκλώνονται τακτικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δήθεν κατάργηση της μαστογραφίας στην Ελβετία, ένας ψευδής ισχυρισμός που επανεμφανίζεται τακτικά.

Ακολουθούν παραδείγματα παραπληροφόρησης:

Το ζήτημα της ακτινοβολίας

Στην περίπτωση της μαστογραφίας, τα ψευδή αφηγήματα συνδυάζουν αποσπασματικές αλήθειες με υπερβολές. Είναι αλήθεια ότι η μαστογραφία περιλαμβάνει μια πολύ μικρή δόση ακτινοβολίας, αλλά η ποσότητα αυτή είναι ελάχιστη και απολύτως εντός των ορίων ασφαλείας. Μία τυπική ψηφιακή μαστογραφία εκθέτει τη γυναίκα σε περίπου 0,28 έως 0,4 μιλισιβέρτ (mSv) ακτινοβολίας, ποσότητα αντίστοιχη με τη φυσική ακτινοβολία που δέχεται ένας άνθρωπος μέσα σε 34 έως 49 ημέρες από το περιβάλλον (ακτινοβολία υποβάθρου). Συγκριτικά, μια ακτινογραφία θώρακος αντιστοιχεί σε 0,1 mSv, ενώ μια αξονική θώρακα, σε 6,1 mSv. Η δόση αυτή είναι υπερβολικά μικρή για να προκαλέσει καρκίνο ή οποιαδήποτε μετρήσιμη βλάβη.

Τα μετρήσιμα ωφέλη της μαστογραφίας

Αντίθετα, τα οφέλη της έγκαιρης διάγνωσης είναι τεράστια. Μεγάλες επιδημιολογικές μελέτες έχουν δείξει ότι ο προληπτικός έλεγχος με μαστογραφία μειώνει τη θνησιμότητα από καρκίνο του μαστού κατά 20 έως 47 τοις εκατό, ιδιαίτερα στις γυναίκες ηλικίας 50–69 ετών. Πιο πρόσφατες αναλύσεις, που περιλαμβάνουν δεδομένα από περισσότερες από 600.000 γυναίκες, δείχνουν ότι όσες υποβάλλονται τακτικά σε μαστογραφίες έχουν σημαντικά μικρότερη πιθανότητα να πεθάνουν από καρκίνο του μαστού σε σχέση με όσες δεν εξετάζονται.

Πέρα από τη μείωση της θνησιμότητας, η μαστογραφία έχει μετρήσιμα οφέλη και στην ποιότητα ζωής. Οι καρκίνοι που εντοπίζονται μέσω προληπτικού ελέγχου είναι συνήθως μικρότεροι, λιγότερο επιθετικοί και σε αρχικό στάδιο κατά τη διάγνωση. Σύμφωνα με στοιχεία του προγράμματος EUROSCREEN, τα οποία έχουν αποτελέσει βασικό υπόβαθρο για τις ευρωπαϊκές κατευθυντήριες οδηγίες της European Commission Initiative on Breast Cancer (ECIBC), περίπου το 60 τοις εκατό των καρκίνων που εντοπίζονται μέσω μαστογραφίας ανιχνεύονται σε στάδιο Ι, σε σύγκριση με λιγότερο από 30 τοις εκατό μεταξύ των γυναικών που προσέρχονται με συμπτώματα. Οι πρώιμες διαγνώσεις απαιτούν συχνά λιγότερο επεμβατικές θεραπείες, όπως διατήρηση του μαστού αντί για μαστεκτομή, και συνοδεύονται από ποσοστά πενταετούς επιβίωσης που ξεπερνούν το 95 τοις εκατό. Η έγκαιρη ανίχνευση μειώνει επίσης την ανάγκη για χημειοθεραπεία και τον κίνδυνο υποτροπής ή μόνιμης αναπηρίας. Με απλά λόγια, η μαστογραφία δεν σώζει μόνο ζωές, αλλά προστατεύει και από άλλα αρνητικες συνέπειες του καρκίνου.

Το ζήτημα της υπερδιάγνωσης

Η παραπληροφόρηση συχνά διαστρεβλώνει τις επιστημονικές ανακαλύψεις. Όταν οι ειδικοί αναφέρουν κινδύνους όπως τα ψευδώς θετικά αποτελέσματα, την υπερδιάγνωση ή το άγχος των επανελέγχων, αυτοί που παραπληροφορούν παρουσιάζουν αυτά τα ζητήματα ως απόδειξη ότι η ίδια η εξέταση είναι επικίνδυνη ή ξεκάθαρη απάτη. Στην πραγματικότητα, οι παράμετροι αυτές αναγνωρίζονται και περιγράφονται ξεκάθαρα στις επίσημες κατευθυντήριες οδηγίες. Τα ψευδώς θετικά αποτελέσματα εμφανίζονται σε περίπου 7 έως 12 τοις εκατό των μαστογραφιών, αλλά οι περισσότερες επανεξετάσεις είναι μη επεμβατικές και οι ψυχολογικές επιπτώσεις είναι συνήθως περιορισμένες όταν οι γυναίκες είναι σωστά ενημερωμένες. Επίσης το συναισθηματικό κόστος ενός ψευδώς θετικού αποτελέσματος αντισταθμίζεται από τα οφέλη της έγκαιρης διάγνωσης.

Η υπερδιάγνωση είναι ένα σύνθετο ζήτημα. Πρόκειται περιπτώσεις όγκων οι οποίοι δεν θα προκαλούσαν ποτέ συμπτώματα ή θάνατο στο άτομο αλλά εντοπίζονται κατά τον προσυμπτωματικο έλεγχο. Ορισμένοι όγκοι μπορεί να εξελίσσονταν πολύ αργά, αλλά εκτιμάται ότι αυτό αφορά το 1 έως 10 τοις εκατό των περιπτώσεων. Εντούτοις, επειδή εντοπίζεται με την εξέταση, αντιμετωπίζονται με τις ίδιες επεμβατικές θεραπείες όπως και οι επιθετικοί καρκίνοι (π.χ. χειρουργείο, ακτινοβολία, χημειοθεραπεία). Αυτό οδηγεί σε υπερθεραπεία, με περιττές ιατρικές παρεμβάσεις, ψυχολογική επιβάρυνση και πιθανές παρενέργειες χωρίς πραγματικό όφελος. Αυτά δεν είναι δεδομένα που αποκρύπτονται, αλλά αποτελούν μέρος μιας διαφανούς, τεκμηριωμένης επιστημονικής συζήτησης.

Τι λέει η επιστήμη

Η διεθνής ιατρική συναίνεση είναι ξεκάθαρη. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η Διεθνής Υπηρεσία Έρευνας για τον Καρκίνο έχουν επιβεβαιώσει ότι τα οργανωμένα προγράμματα προληπτικού ελέγχου με μαστογραφία μειώνουν ουσιαστικά τη θνησιμότητα από καρκίνο του μαστού. Η U.S. Preventive Services Task Force συνιστά μαστογραφικό έλεγχο κάθε δύο χρόνια για γυναίκες ηλικίας 40 έως 74 ετών, ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσω του European Commission Initiative on Breast Cancer προτείνει πληθυσμιακό έλεγχο για γυναίκες 50 έως 69 ετών, με έμφαση στην ενημερωμένη συναίνεση και στη διασφάλιση ποιότητας. Το 2023, ο ΠΟΥ στο πλαίσιο της Global Breast Cancer Initiative υπογράμμισε ότι η έγκαιρη ανίχνευση μέσω μαστογραφίας είναι καθοριστική για την επίτευξη του στόχου μείωσης της παγκόσμιας θνησιμότητας από καρκίνο του μαστού κατά 2,5 τοις εκατό ετησίως έως το 2040. Πολλές εθνικές αρχές, μεταξύ αυτών και το ελληνικό πρόγραμμα προληπτικού ελέγχου “Φώφη Γεννηματά”, ευθυγραμμίζονται με αυτά τα διεθνή πρότυπα.

Η μαστογραφία ως μέσο έμφυλης παραπληροφόρησης

Οι επιθέσεις κατά της μαστογραφίας δεν αφορούν μόνο την επιστήμη, αλλά αφορούν και την εμπιστοσύνη στην επιστήμη και το φύλο. Η παραπληροφόρηση για θέματα υγείας στοχεύει δυσανάλογα τις γυναίκες, επειδή η αναπαραγωγική και προληπτική υγεία συνδέεται με πολιτισμικά και συναισθηματικά φορτισμένα ζητήματα. Ο ισχυρισμός ότι οι μαστογραφίες βλάπτουν τις γυναίκες επαναλαμβάνει ιστορικά αφηγήματα περί ιατρικής εκμετάλλευσης ή αδιαφορίας προς το γυναικείο σώμα. Αν και υπάρχουν βάσιμες συζητήσεις για τον σεξισμό στην ιατρική, η παραπληροφόρηση εργαλειοποιεί αυτά τα πραγματικά ζητήματα για να καλλιεργήσει γενικευμένη δυσπιστία. Έτσι εντάσσεται σε ένα ευρύτερο φαινόμενο έμφυλης παραπληροφόρησης, που αποδυναμώνει την ικανότητα των γυναικών να λαμβάνουν ενημερωμένες αποφάσεις για την υγεία τους. Οικονομικοί και πολιτισμικοί παράγοντες εντείνουν αυτήν την ευαλωτότητα. Η διαδικτυακή “βιομηχανία ευεξίας και φυσικών θεραπειών” αποκομίζει κέρδη προωθώντας αντιεπιστημονικές εναλλακτικές αντί της τεκμηριωμένης ιατρικής.

Αποδομώντας το αφήγημα

Η αποδόμηση του αφηγήματος προϋποθέτει ενίσχυση της ενημέρωσης και της εμπιστοσύνης πριν η παραπληροφόρηση εδραιωθεί. Όταν οι γυναίκες γνωρίζουν τα πραγματικά δεδομένα, τις επιστημονικές οδηγίες και το εύρος των αποδεδειγμένων οφελών, ο φόβος χάνει τη δύναμή του. Η ακτινοβολία της μαστογραφίας είναι αμελητέα, η διεθνής επιστημονική συναίνεση σταθερή, και τα οφέλη, σε ζωές που σώζονται, σε καρκίνους που εντοπίζονται έγκαιρα και σε πόνο που αποτρέπεται, είναι ξεκάθαρα και μετρήσιμα. Η μαστογραφία παραμένει μία από τις πιο αυστηρά αξιολογημένες και ωφέλιμες προληπτικές ιατρικές πρακτικές.

Η παραπληροφόρηση ανθεί όταν λείπει το πλαίσιο. Εξηγώντας προληπτικά τα δεδομένα, τους μηχανισμούς χειραγώγησης και τη φύση αυτών των ψευδών ισχυρισμών, περιορίζουμε τη δύναμή τους. Όταν οι γυναίκες είναι σωστά ενημερωμένες, μπορούν να δουν πέρα από τον φόβο και να κατανοήσουν τι πραγματικά αντιπροσωπεύει η μαστογραφία, δηλαδή ένα ουσιαστικό, σωτήριο εργαλείο για την υγεία των γυναικών.

Επειδή η παραπληροφόρηση για την υγεία των γυναικών τείνει να ανακυκλώνεται, είναι σημαντικό οι αναγνώστριες και οι αναγνώστες να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν έγκαιρα τα πρώτα σημάδια παρόμοιων αφηγημάτων στο μέλλον. Αναρτήσεις που αμφισβητούν την ασφάλεια προληπτικών εξετάσεων, υπερβάλλουν για τους ιατρικούς κινδύνους ή παρουσιάζουν τους θεσμούς υγείας ως αναξιόπιστους, πρέπει να αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό και να διασταυρώνονται με αξιόπιστες επιστημονικές πηγές. Κατανοώντας πώς οι τακτικές φόβου εκμεταλλεύονται συναισθηματικές αντιδράσεις σε λέξεις όπως “ακτινοβολία” και “καρκίνος”, οι πολίτες μπορούν να προβλέψουν και να αποδυναμώσουν παραπλανητικούς ισχυρισμούς προτού παγιωθούν. Η προληπτική αποδόμηση δεν παρέχει μόνο πληροφορίες, αλλά και πρόβλεψη. Θωρακίζει τους πολίτες και ενισχύει την ικανότητα αναγνώρισης αυτών των αφηγημάτων όταν επανεμφανιστούν, ενώ παράλληλα προσφέρει τα εργαλεία για την έγκαιρη αναγνώρισή τους.

Τέτοιες αφηγήσεις δεν εμφανίζονται τυχαία. Διακινούνται μέσα από ιστοσελίδες που προωθούν συνωμοσιολογικό περιεχόμενο, ομάδες “εναλλακτικων θεραπειών” και “θεραπευτών” στα κοινωνικά δίκτυα και βίντεο που χρησιμοποιούν ψευδοεπιστημονική ορολογία για να φαίνονται αξιόπιστα. Οι ίδιες τεχνικές έχουν χρησιμοποιηθεί και στο παρελθόν για να διαδώσουν φόβο γύρω από τα εμβόλια ή τη γυναικεία αντισύλληψη. Είναι πιθανό να επανεμφανιστούν, με νέες μορφές και πρόσωπα, κάθε φορά που η επιστήμη κάνει πρόοδο. Όταν συναντάτε περιεχόμενο που προκαλεί έντονο φόβο και συναισθηματική φόρτιση, ή υπονοεί ότι “κάποιος κρύβει την αλήθεια”, να είστε προσεκτικοί. Ελέγξτε την πηγή, αναζητήστε αν ο ισχυρισμός επιβεβαιώνεται από οργανισμούς όπως ο ΠΟΥ, ή αξιόπιστα μέσα ενημέρωσης. Μην κοινοποιείτε πριν ελέγξετε. Η παραπληροφόρηση βασίζεται στην ταχύτητα της διάδοσης, στην αδράνεια της αμφιβολίας και μπορεί να αποδυναμωθεί μόνο μέσα από την ενημερωμένη εγρήγορση κάθε πολίτη.

Συμπεράσματα

Οι ψευδείς αφηγήσεις σχετικά με τις μαστογραφίες διαδίδονται συχνά μέσα από πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, διαδικτυακές κοινότητες που προωθούν τη “φυσική υγεία” και ιστοσελίδες που αποκρύπτουν εμπορικά ή ιδεολογικά κίνητρα πίσω από τη μορφή ανεξάρτητης ιατρικής πληροφόρησης. Συνήθως ισχυρίζονται ότι οι μαστογραφίες προκαλούν καρκίνο, ότι η ακτινοβολία είναι πιο επικίνδυνη από την ίδια την ασθένεια ή ότι ο προσυμπτωματικός έλεγχος αποτελεί εργαλείο οικονομικού κέρδους των φαρμακευτικών εταιρειών. Τα μηνύματα αυτά βασίζονται σε τεχνικές χειραγώγησης όπως η επίκληση στον φόβο, η ψευδοεπιστημονική ορολογία, η επιλεκτική χρήση μεμονωμένων περιστατικών και η ψευδής ισορροπία, παρουσιάζοντας την επιστημονική συναίνεση ως «απλώς μία άποψη». Η επιτυχία τους οφείλεται στο ότι εκμεταλλεύονται την αβεβαιότητα και το άγχος των ανθρώπων, ιδιαίτερα γύρω από την υγεία και την πρόληψη του καρκίνου.

Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι αυτού του είδους οι καμπάνιες επανεμφανίζονται περιοδικά, ειδικά όταν δημοσιεύονται νέες κατευθυντήριες οδηγίες ή όταν οι δημόσιοι φορείς υγείας εντείνουν τις εκστρατείες ενημέρωσης. Η παραπληροφόρηση προσαρμόζεται γρήγορα και τα ίδια δίκτυα που στο παρελθόν διέδιδαν ψευδείς ισχυρισμούς για τα εμβόλια ή την αναπαραγωγική υγεία, επαναχρησιμοποιούν τις ίδιες μεθόδους για να υπονομεύσουν την αξιοπιστία των προληπτικών ελέγχων του μαστού.

Όταν συναντάμε περιεχόμενο που ακούγεται υπερβολικά τρομακτικό, αμφισβητεί συνολικά τα κίνητρα των ιατρών ή προωθεί “θαυματουργές” εναλλακτικές χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση, είναι απαραίτητο να σταματήσουμε και να ελέγξουμε την πηγή. Η αξιόπιστη πληροφόρηση προέρχεται πάντα από διαφανείς και υπεύθυνους φορείς όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η Ευρωπαϊκή Εταιρεία Απεικόνισης Μαστού (EUSOBI) ή οι εθνικές υπηρεσίες δημόσιας υγείας. Ρωτήστε ποιος ωφελείται από τη διάδοση αμφιβολίας, αν οι ισχυρισμοί βασίζονται σε επιστημονικές μελέτες και αν επιβεβαιώνονται από ειδικούς στην ογκολογία ή την ακτινολογία. Η επιφυλακτικότητα, η διασταύρωση των πληροφοριών και η αποφυγή διάδοσης ατεκμηρίωτων ισχυρισμών προστατεύουν όχι μόνο την ατομική υγεία αλλά και την εμπιστοσύνη που χρειάζεται η πρόληψη για να σώσει ζωές.

Σύνοψη

Ισχυρισμοί: Τα αφηγήματα υποστηρίζουν ότι οι μαστογραφίες προκαλούν καρκίνο ή εξυπηρετούν οικονομικά συμφέροντα. Επιπλέον, ισχυρίζονται πως τα ψευδώς θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα της εξέτασης, αποδεικνύουν πως η μαστογραφία δεν έχει όφελος.

Διασπορά: Η παραπληροφόρηση γύρω από τη μαστογραφία εξαπλώνεται κυρίως μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα, ιστοσελίδες που προωθούν ψευδοεπιστημονικές ή “φυσικές” θεραπείες και εναλλακτικούς “θεραπευτές”.

Μηχανισμοί δράσης: Τέτοιοι ισχυρισμοί βασίζονται σε φόβο, ψευδή αιτιότητα και επιλεκτική χρήση δεδομένων, παρουσιάζοντας την επιστήμη ως αμφισβητήσιμη γνώμη. Οι ίδιες τεχνικές έχουν χρησιμοποιηθεί και σε άλλες μορφές παραπληροφόρησης για θέματα δημόσιας υγείας, και είναι πιθανό να επανεμφανιστούν κάθε φορά που ανανεώνονται οι οδηγίες πρόληψης ή υλοποιούνται εκστρατείες ενημέρωσης.

Αντιμετώπιση: Όταν ένα μήνυμα φαίνεται υπερβολικά ανησυχητικό, απορρίπτει τη γνώμη των ειδικών ή προωθεί “εναλλακτικές λύσεις” χωρίς αποδείξεις, είναι σκόπιμο να είμαστε καχύποπτοι. Οι αξιόπιστες πληροφορίες προέρχονται από θεσμούς όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η Ευρωπαϊκή Εταιρεία Απεικόνισης Μαστού (EUSOBI) και οι εθνικές αρχές δημόσιας υγείας. Ο έλεγχος της πηγής, η αναζήτηση επιστημονικών δεδομένων και η αποφυγή διάδοσης αναπόδεικτων ισχυρισμών προστατεύουν τόσο την ατομική υγεία όσο και την εμπιστοσύνη στην πρόληψη που σώζει ζωές.