Οι άνθρωποι δεν πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας επειδή είναι αφελείς, τις πιστεύουν επειδή καλύπτουν κοινωνικές και ψυχολογικές τους ανάγκες.
Chris Kremidas-Courtney
Στο σημερινό ασταθές και χαοτικό περιβάλλον πληροφόρησης, οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι απλώς περιθωριακές περιέργειες ή περισπασμοί που γίνονται viral. Επιταχύνουν τις ρωγμές στις δημοκρατικές κοινωνίες, διαβρώνουν την εμπιστοσύνη, πολώνουν τους πολίτες και μετατρέπονται σε μέσα γνωστικού πολέμου. Και δεν ευδοκιμούν επειδή τα γεγονότα είναι ασαφή, αλλά επειδή ανικανοποίητες ανθρώπινες ανάγκες δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για μια ψεύτικη αίσθηση βεβαιότητας.
Μια νέα, εκτενής μετα-ανάλυση που βασίζεται σε 279 επιστημονικές μελέτες επιβεβαιώνει ένα κρίσιμο συμπέρασμα, που θα έπρεπε να καθοδηγεί κάθε στρατηγική ενάντια στην παραπληροφόρηση και υπέρ της κοινωνικής ανθεκτικότητας: οι άνθρωποι δεν υιοθετούν θεωρίες συνωμοσίας απλώς επειδή έχουν παραπλανηθεί· τις αγκαλιάζουν γιατί αυτές οι αφηγήσεις καλύπτουν βαθιές ψυχολογικές ανάγκες.
Η κατανόηση αυτών των αναγκών, δηλαδή η γνωσιακή (η ανάγκη για κατανόηση), η υπαρξιακή (η ανάγκη για ασφάλεια) και η κοινωνική (η ανάγκη να ανήκουμε κάπου), αποτελεί θεμελιώδη οπτική για τη διαμόρφωση μιας ουσιαστικής και αποτελεσματικής απάντησης στη συνωμοσιολογική σκέψη.
Η ανάγκη να κατανοήσουμε
Σε έναν κόσμο που κατακλύζεται από αντικρουόμενες αφηγήσεις και αποσπασματικές «αλήθειες», δεν προκαλεί έκπληξη το ότι πολλοί στρέφονται σε πιο «απλές» εξηγήσεις. Όταν οι θεσμοί αποτυγχάνουν να επικοινωνήσουν με σαφήνεια, ή ακόμα χειρότερα, αυτοαναιρούνται, τότε το κενό καλύπτεται από το ίδιο το μυαλό. Οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν μια νοητική συντόμευση, μια ιστορία με «κακούς» και πρόθεση, που μοιάζει πιο ικανοποιητική από την αβεβαιότητα ή την τυχαιότητα.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι θεωρίες συνωμοσίας κορυφώνονται σε περιόδους κρίσης, όπως μια πανδημία, μια τρομοκρατική επίθεση ή μια οικονομική κατάρρευση. Όταν οι επίσημες εξηγήσεις είναι αργές ή ασυνεπείς, μοιάζουν αναξιόπιστες. Εκεί βρίσκει χώρο η θεωρία συνωμοσίας, δίνοντας μια δελεαστική αφήγηση που προσφέρει νόημα εκεί που υπήρχε σύγχυση.
Όμως η σαφήνεια δεν είναι το ίδιο με την αλήθεια. Και σε αυτό ακριβώς κρύβεται ο κίνδυνος. Οι κοινωνίες που δεν επενδύουν σε διαφανή και υπεύθυνη επικοινωνία, ανοίγουν άθελά τους τον δρόμο ώστε οι μύθοι και η παραπληροφόρηση να αντικαταστήσουν τα γεγονότα.
Η ανάγκη να νιώθουμε ασφαλείς
Η αίσθηση αδυναμίας είναι το ιδανικό έδαφος για να αναπτυχθούν θεωρίες συνωμοσίας. Όταν οι πολίτες νιώθουν ότι έχουν χάσει τον έλεγχο της υγείας τους, του μέλλοντός τους ή της φωνής τους στη δημόσια σφαίρα, οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν ένα σκοτεινό είδος παρηγοριάς. Η σκέψη πάει ως εξής: «Τουλάχιστον κάποιος έχει τον έλεγχο», ακόμα κι αν αυτός ο «κάποιος» είναι μια κακόβουλη ελίτ. Καλύτερα ένα σκληρό σχέδιο παρά καθόλου σχέδιο.
Αυτός ο ψυχολογικός μηχανισμός εκδηλώθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο κατά την περίοδο της COVID-19, όταν ο χώρος της πληροφόρησης κατακλύστηκε από θεωρίες συνωμοσίας για τον ιό, τα εμβόλια και σκοτεινές ελίτ. Για πολλούς ανθρώπους, αυτές οι αφηγήσεις δεν ήταν απλώς παράλογες ιστορίες, αλλά λειτούργησαν ως μηχανισμοί αντιμετώπισης του φόβου και της αβεβαιότητας.
Το βασικό μήνυμα για όσους σχεδιάζουν πολιτικές είναι ξεκάθαρο. Όσο πιο ανασφαλείς νιώθουν οι πολίτες, τόσο πιο ευάλωτοι είναι στη ριζοσπαστικοποίηση μέσω συνωμοσιολογικών αφηγήσεων. Η κοινωνική ανθεκτικότητα ξεκινά με την προάσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, σε οικονομικό, σωματικό και πολιτικό επίπεδο. Η παραπληροφόρηση ανθίζει εκεί όπου καταρρέει η εμπιστοσύνη των πολιτών.
Η ανάγκη του ανήκειν
Η πίστη δεν είναι μόνο θέμα λογικής, είναι και θέμα ταυτότητας. Οι θεωρίες συνωμοσίας συχνά συνοδεύονται από ένα αφήγημα του τύπου «εμείς εναντίον αυτών». Ο πιστός γίνεται μέλος μιας «ηρωικής» ομάδας που «βλέπει την αλήθεια», ενώ οι υπόλοιποι παραμένουν «κοιμισμένοι». Αυτή η ταύτιση δεν προσφέρει μόνο επιβεβαίωση στο άτομο, αλλά και την αίσθηση ότι ανήκει κάπου.
Οι σύγχρονοι ψηφιακοί «θαλάμοι αντήχησης» (echo chambers) ενισχύουν αυτό το ένστικτο. Οι αλγόριθμοι επιβραβεύουν την οργή και την πόλωση. Οι πιστοί συγκεντρώνονται σε διαδικτυακούς χώρους όπου η αμφιβολία θεωρείται προδοσία και η αφοσίωση στην ομάδα είναι το υπέρτατο αγαθό. Μέσα σε αυτές τις κοινότητες, οι συνωμοσίες δεν απλώς γίνονται ανεκτές, αλλά δοξάζονται. Η πίστη ισοδυναμεί με ένταξη και η ένταξη με πίστη.
Οι κυβερνήσεις και η κοινωνία των πολιτών πρέπει να κατανοήσουν ότι αυτό δεν είναι μόνο μια γνωστική σύγκρουση, είναι και μια κρίση κοινότητας. Οι άνθρωποι δεν παραπλανούνται απλώς, αλλά στρατολογούνται. Δεν περιορίζονται στην κατανάλωση περιεχομένου, αλλά γίνονται μέρος ενός μεγαλύτερου αφηγήματος. Και όταν μπουν σε αυτό τον κύκλο, τείνουν όχι μόνο να αναπαράγουν αυτές τις αφηγήσεις, αλλά και να δημιουργούν δικό τους περιεχόμενο, συμβάλλοντας έτσι στη διαιώνισή τους.
Από τη θεωρία στη δράση
Η έρευνα δείχνει ότι αυτές οι τρεις ανθρώπινες ανάγκες, να κατανοούμε, να νιώθουμε ασφάλεια και να ανήκουμε κάπου, σχετίζονται άμεσα με την πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας. Αυτοί οι συσχετισμοί είναι σταθεροί σε διαφορετικές κουλτούρες, ηλικίες και κοινωνικά περιβάλλοντα. Το πρόβλημα δεν είναι τοπικό ή γενεαλογικό, είναι βαθιά ανθρώπινο.
Αυτό όμως είναι και ένα καλό νέο. Αν αυτές οι ανάγκες είναι καθολικές, τότε και οι ευκαιρίες παρέμβασης είναι εξίσου καθολικές. Έτσι προκύπτει ένα σύνολο λύσεων που μπορούν να εφαρμοστούν ευρέως:
- Στρατηγική επικοινωνία βασισμένη στη διαφάνεια και την ταπεινότητα πρέπει να αποτελεί την πρώτη γραμμή άμυνας. Η απουσία αξιόπιστης πληροφόρησης είναι ο καλύτερος σύμμαχος των συνωμοσιολόγων.
- Προγράμματα ενδυνάμωσης των πολιτών, ιδιαίτερα εκείνα που ενισχύουν τις ψηφιακές δεξιότητες και την κριτική σκέψη, μπορούν να λειτουργήσουν ως “εμβόλιο” απέναντι στη γνωστική χειραγώγηση.
- Τοπικές πρωτοβουλίες ανθεκτικότητας που δημιουργούν χώρους για διάλογο, αίσθηση του ανήκειν και συμμετοχή, προσφέρουν μια υγιέστερη εναλλακτική απέναντι στις κοινότητες που βασίζονται σε θεωρίες συνωμοσίας. Οι άνθρωποι που δεν νιώθουν μόνοι, είναι λιγότερο πιθανό να αναζητήσουν μια κοινότητα σε τέτοια περιβάλλοντα.
- Τέλος, η ίδια η διακυβέρνηση πρέπει να γίνει πιο προνοητική και πιο αποτελεσματική. Η παραπληροφόρηση δεν είναι απλώς πρόβλημα περιεχομένου. Η ταχύτητα και η έκταση με την οποία εξαπλώνεται είναι σύμπτωμα βαθύτερων, ανικανοποίητων κοινωνικών αναγκών.
Στον υβριδικό πόλεμο, το πεδίο της μάχης είναι γνωστικό, δεν πολεμάμε με τανκς, αλλά με αφηγήσεις. Οι σύγχρονοι αντίπαλοι εκμεταλλεύονται ψυχολογικές ευαλωτότητες για να διαλύσουν την κοινωνική συνοχή εκ των έσω. Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι απλώς περιθωριακές ιδέες, είναι η αιχμή του δόρατος που στοχεύει στη συλλογική μας ικανότητα για δράση.
Η πορεία προς τα εμπρός απαιτεί περισσότερα από την απλή διάψευση μύθων ή το fact-checking. Χρειάζεται να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν και να αντιμετωπίσουμε εκείνες τις αιτίες.
Αν η παραπληροφόρηση είναι το όπλο, τότε οι ανεκπλήρωτες ανθρώπινες ανάγκες είναι το έδαφος στο οποίο ευδοκιμεί. Και όπως κάθε έδαφος, μπορεί να διαμορφωθεί μέσα από πολιτικές, εκπαίδευση και χτίσιμο εμπιστοσύνης.
Για να είμαστε σαφείς, οι θεωρίες συνωμοσίας δεν πρόκειται να εξαφανιστούν. Αλλά η επιρροή τους μπορεί να περιοριστεί. Όχι με χλευασμό ή λογοκρισία, αλλά με το να ανταποκριθούμε στις ίδιες τις ανάγκες που τις καθιστούν ελκυστικές από την αρχή. Το μέλλον της δημοκρατικής ανθεκτικότητας ίσως εξαρτάται από αυτό.
Chris Kremidas-Courtney is a senior visiting fellow at the European Policy Centre and associate fellow at the Geneva Centre for Security Policy.